www.ka.wikipedia.org
ლომისა- წინაქრისტიანული ღვთაება მთიულეთში. მისი სახელობის სალოცავებიდან ერთი ქსნისა და არაგვის წყალგამყოფ ქედზეა, მეორე — სოფ. მლეთაში. ლომისას დღესასწაული იმართებოდა აღდგომის მე-7 კვირას.
ამ დღეს მლეთაში მლოცველები იკრიბებოდნენ მთელი აღმოსავლეთი საქართველოდან. დეკანოზები გამოასვენებდნენ დროშას და „ფერხისას“ სიმღერით აიტანდნენ მთაზე, სადაც იმართებოდა დღეობა შესაწირავით. ლეგენდების თანახმად, ლომისა გზოვანის წმ. გიორგია, რომელსაც ხორასნიდან 7 ათასი ტყვე დაუხსნია და ხარის რქებზე დაბრძანებული დამკვიდრებულა მლეთის მთაზე. მას ევედრებოდნენ შვილიერებას, თვალის სინათლეს, მიწისა და საქონლის ნაყოფიერებას. ლომისასსახით თაყვანს სცემდნენ საწინამძღვრო ჯვარს, რომელიც ტარზე იყო დამაგრებული და ოთხსავე ბოლოზე სოლარული სიმბოლოები — ბურთები ჰქონდა მიმაგრებული. მისი კულტის ამსახველი ლეგენდებისა და რიტუალების თანახმად, ლომისა მეომარია, ალისფერ ცხენზე ზის და ხელში მათრახი უჭირავს, რომლის დაკვრითაც წვავს ბოროტს. ლომისა გენეტიკურად უკავშირდება მონადირე, მხედარ ღვთაებას, რომელთა კულტი ჯერ კიდევ ბრინჯაოს ხანაში ჩანს გავრცელებული საქართველოში. ლომისას კულტს სინკრეტიზაციის რთული გზა აქვს გავლილი და ქრისტიანობის ხანაში წმ. გიორგის სახელს დაუკავშირდა.
www.ka.wikipedia.org
ჰარალე — ქართულ მითოლოგიაში მოსავლისა და ნაყოფიერების ღმერთი. ამ სახელიდან მომდინარეობს სიმღერის ტექსტი „ჰარი, ჰარალე“. შესაძლებელია ურარტუელებისგან შემოვიდა ქართულში არალეს კულტი და სახელი
www.ka.wikipedia.org
ჭინკა — მავნე ჯუჯა, მიწის ავსული, ღამეული არსება; "ქაჯი", ჰაერის მცველი, "მაცდურად იტყვიან გლეხნი" (საბა). ქართულ მითოლოგიაში ამ ავსულს თავისებური მტკიცე ადგილი უჭირავს. დაახლოებით სკანდინავიური ტროლების, გერმანული გნომების, ასევე მორმოლიკების და ემპუსას რანგის მაცდურებია, საშიშნი სიმრავლითა და სიავით. ხალხურ მეტყველებაში ცქვიტის, მარდის და მოხერხებულის მნიშვნელობა აქვს მიღებული (მაგ.: "ჭინკა ბიჭი").
ჭინკობისთვე — სექტემბერია. ოქტომბერ-ნოებერი ჭინკების სათარეშოდ ითვლებოდა. "ჯვარი აქაურობას და იმ თვეში ატყდებიან პატარა ჭინკები, დადიან ხმელეთად, ადამიანად" — აკაკი წერეთელი. 7 დეკემბერს მიქელ-გაბრიელი ბოჭავს და წყალში ყრის ჭინკებს.
www.ka.wikipedia.org
ბარბალე – ქართულ მითოლოგიაში მზის განმასახიერებელი ქალღმერთი. ძირითადად თაყვანს სცემდნენ, როგორც ქალის ნაყოფიერების საწყისის მფარველ ღვთაებას. ხალხური წარმოდგენით, ბარბალე განაპირობებს მიწათმოქმედების და მესაქონლეობის პროდუქტების სიუხვეს, ხელს უწყობს როგორც მსხვილი რქოსანი საქონლის და შინაური ფრინველის, ისე ადამიანის განაყოფიერებას. ბარბალესადმი იყო მიძღვნილი სხვადასხვა დღესასწაული, რომელთაგან მთავარი ზამთრის მზებუდობას ემთხვეოდა. ბარბალესადმი მიძღვნილ რიტუალებსა და წეს-ჩვეულებებში გამოიყენებოდა საგნები, რომლებიც მზის სიმბოლოებს წარმოადგენდნენ. თვით ბარბალეს სახელიც (ცნობილია აგრეთვე მისი სხვა ვარიანტები - საერთო ქართული - ბარბარე/ბაბალე და სვანური - ბაბარი/ბარბალი/ბარბოლი) ჰპოვებს ლინგვისტურ პარალელებს წრის, ბორბლის, მოელვარე ალის ქართულ დასახელებებში; ბარბალეს სახელში ვლინდება აგრეთვე ფორმალური და სემანტიკური მსგავსება შუმერულ-აქადურ ეპითეტთან bibbirru - მოელვარე სხივი, ბრწყინვალება.
ბარბალეს თაყვანს სცემდნენ, როგორც მკურნალს, რომელიც ადამიანებს თვალს უხელს და განკურნავს თავის ტკივილის, ყვავილის და სხვა დაავადებებისგან. ბარბალეს შეეძლო აგრეთვე ადამიანებზე უბედურებები, გასაჭირი და სიკვდილიც მოეწია.
www.ka.wikipedia.org
მეგრული მითების პერსონაჟები
მესეფებს მთიდან ფრინველები და ნადირები ჩამოჰყავთ (მთქმელი დ. სორდია , სოფ. კირცხი)
მესეფობა შემოდგომასაა. ერთად ექვსი მესეფიაო. სამი ქალია და სამი კაცი. ისინი ერთად არ ამოვლენ. მესეფებს მთიდან საქონელი და ფრინველები ჩამოჰყავთ ზღვის სანაპიროზე. სამ თბილ დღეს მოდენიან ზღვის ნაპირამდე. ზღვიდან მთისაკენ სამ ცივ დღეს მიდენიან იმ საქონელსა და ფრინველს, რომლებიც სიცივეს იტანენ (უძლებენ). ამიტომაა მესეფობა სამ დღეს. მესეფის ამოსვლით ამინდის გამოცნობა შეიძლება. მესეფობის დროს თუ კარგი ამინდია - საქონელი თეთრად გამოწყობილმა გოგოებმა მოდენესო, იტყოდნენ და ზამთარიც კარგი იქნებაო. ცუდი დღეები თუ იქნა - საქონელი ნაბდიანმა ბიჭებმა მოდენესო და ზამთარიც ძლიერ თოვლიანი იქნებაო. მესეფობაზეა დამოკიდებული (მიბმული) მონადირის ბედი. მესეფი მიუჩენს თავის წილ ნადირს მონადირეს. ნადირს ეტყვის: შენ ამისულუფა (თია) ყოფილიყვე, შენ კი იმისაო. მართლდება ხოლმე ეს. მონადირემ თუ სხვას ესროლა, ტყვია აცდება. მისთვის განკუთვნილს როცა ესვრის, ტყვია არასგზით არ აცდება.
მესეფების სასახლე (მთქმელი ა. ქებურია - ჩხოროწყუ)
მესეფებზე ბაბუაჩემის ნათქვამი ვიცი. მესეფობა ოქტომბრის ბოლო სამ დღესა და ნოემბრის დასაწყის სამ დღეს არის. სულ ექვსი დღე. ჩემი ბაბუას დედის ძმა გვაძი შელია ყოფილა საჩინოში. წალობის დროს წასულა გარეული ტახის მოსაკლავად. ბევრი უვლია ტყეში აქეთ-იქით და ბოლოს დაღლილი ტყეში ერთ წაქცეულ ხეზე ჩამომჯდარა. შორიდან მეჯოგის ყიჟინის მსგავსი ხმა შემოესმა. შემდეგ სტვენის ხმაც გაუგია. ფრიველები და ტყის ნადირები ყველა ერთად მოდენილან, მაგრამ თუ ვინ იყო მათი პატრონი ეს ვერ გაუგია, თვალით ვერაფერს ხედავდა თურმე. ღორი წაბლთან მოსულა და მისი ჭამა დაუწყია. გვაძის თოფი დაუმიზნებია. ამ დროს ვიღაცას დაუძახია: - მე გამექეც, მაგრამ გვაძის ტყვიის ბედი ყოფილიყავიო. გვაძის უსვრია და ღორი წაქცეულა. - გამარჯობა გვაძიო! - უთხრა ვიღაცამ. მიუხედნია გვაძის და პირტიტველა ბიჭი უნახავს, რომელსაც თოფი ეკიდა მხარზე. გვაძი! ეს კერატი მე გაჩუქეო. შენ ამას ვერსად წაიღებ, მე გამომყევი, არ შეგეშინდეს, დამელაპარაკეო, გვაძი ვაჟკაცი იყო, გულიანი, დალაპარაკებია და თან უკან გაჰყოლია. ბევრი რომ უვლიათ, გვაძის უნახავს ერთი ეზო, რომელიც ირმის რქებით შემოღობილი. ჭიშკრად შექლესილი ჯიხვის რქები ეკიდა. გაუღია ამ ბიჭს კარი და ეზოში შესულან. თოფი გამოურთმევია გვაძისთვის და სახლში შეუყვანია. ცოტა ხნის შემდეგ ეს ბიჭი სხვანაირი ტანსაცმლით გამოსულა მეორე ოთახიდან და თხილის წნელით მოწნულ სკამზე დაუჯენია გვაძი. ისიც ისეთივე სკამზე დამჯდარა. შიგნიდან გოგოების სიცილისა და მხიარულების ხმა ისმოდაო. ბიჭი რომ დაიძახებდა "დოიტ-ს" სიცილის ხმა შეწყდებოდაო. იმ ბიჭს უთქვია: ისინი ჩემი დები არიანო. ქრისტიანის სუნს გრძნობენ და შენი ჭკუიდან შეშლა უნდათო, მაგრამ ამის ნებას მე მათ არ მივცემო. გვაძი ამდგარა და ეზოში გადაუხედია. უნახავს ერთი ძვლის მესერზე კაცი და მეორე ძვლის მესერზე ქალი იყო მიბმული. ქალს მოჭრილი კაცის თავი ეკიდა და კაცს კი ქალის მოჭრილი თავი ჰქონდა ჩამოკიდებული თხილის ტკეცისაგან დაგრეხილი თოკით. მიბმულები ერქინებოდნენ ძვლის მესრებს, მესრის ამოგდება სურდათ. ცოტას რომ მოარყევდნენ, მესერზე ბოლოქანქარა ჩიტი ჩამოჯდებოდა და აჯავრებდა ორივეს. იქვე ეგდო ცხენის ფეხის მსხვილი ძვალი. კაცი აიღებდა ამ ძვალს და დაჰკრავდა ჩიტს. ბოლოქანქარაგაფრინდებოდა, მორყეული მესერი კი ისევ გამაგრდებოდა ბოლომდე ჩაესობოდა. ამ ბიჭმა მითხრაო: ესენი ჩემი დედ-მააო. ერთხელ საქონლის გასადენად წავიდნენო. ერთმა კაცი მოიყვანა, მეორემ ქალიო. ორივე წაახდინეს, ჭკუიდან შეშალეს. ამის გამო ასეთი ბედი ვარგუნე ჩემს მშობლებსო. ისევ ჩამოვჯექი სკამზეო. მე თვალით რომ ვერ ვხედავ ისე, ხელი დამაბანინეს, ხელსახოცი მომცეს, საჭმელები წინ დაგვიწყვეს, მაგრამ ვის როგორ მოჰქონდა ამას კი თვალით ვერ ვხედავდიო. ჭამის დროს იცინოდნენ, მაგრამ მე ეს ბიჭი მიცავდა და ხელს ვერ მახლებდნენო. დამიგეს საწოლი და დამაწვინესო. ვიფიქრე: რა დამემართება ვინ იცის და ჯობია არ დავიძინო, მაგრამ დამძინებოდა და მეორე დღეს მზე რომ ამოიწვერა, გამეღვიძაო. საუზმე მაჭამეს. დაღამებამდე ვილაპარაკეთ. როცა დაღამდა, ის ბიჭი ისევ ისე გამოეწყო, როგორც პირველად ვნახე, ჩემი თოფი მომცა და მითხრა: - წავიდეთ ახლა შენ კერატთანო. წასულან. ტყეში გვაძის უცვნია თავისი ნაჯდომი ხე. - გვაძი! შენი კერატი აგერ აგდია. ახლა შენთვის მომიცია ნადირობის ბედიო: ეს ამბავი (რაც შეგემთხვა) არსად არ თქვა, თორემ მოკვდებიო. მეორე დღეს გვაძის ბიჭები წამოუყვანია კერატის წასაღებად. გვაძის უთქვია: წუხელ წაბლის ხეზე გავათენე ღამეო, მოუტყუებია. ბაბუაჩემმა თქვა: ეს ამბავი გვაძის სიბერემდე არ უთქვამსო. ბოლოს თქვა და მერე მოკვდაო. ის ბიჭი მესეფი იყოო. იმ წელს ბიჭები ამოსულან და ზამთარიც ძლიერი (მაგარი) ყოფილა. მესეფობის დღეებში თუ წვიმებია ბიჭი მესეფებია ამოსული და ზამთარიც მაგარი იქნება. თუ წვიმები არ იქნა ქალი მესეფები იქნებიან ამოსული და ზამთარიც კარგი იქნება.
www.ka.wikipedia.org
ოჩოკოჩი — ქართულ მითოლოგიაში ნადირთმფარველი ღვთაება. ზეპირსიტყვიერების პოპულარული პერსონაჟი, რომელიც ტყეში ცხოვრობს და გამუდმებული კონფლიქტი აქვს მონადირეებთან; მისი სხეულის ერთი ნაწილი ვაცის (მამალი თხა), მეორე კი ადამიანის მსგავსია. მკერდზე რქისებრი წანაზარდი აქვს, რითაც ამარცხებს მოწინააღმდეგეებს. შედგენილ ტერმინებში — ოჩოკოჩი, ოჩოპინტრე, ოჩიდალი პირველი კომპონენტი ორი ბოჩი, ივანე ჯავახიშვილის აზრით, დაკავშირებულია ვაცთან და ძვ. ნადირთმფარველ წარმართულ ღვთაებას უკავშირდება. ვერა ბარდაველიძეს ოჩი ბოჩი მესაქონლეობის მფარველ ღვთაებადაც მიაჩნდა.
გადმოცემით, ოჩოკოჩს მეტყველება არ შეუძლია, მაგრამ მისი ხმა ადამიანებს თავზარს სცემს. ოჩოკოჩს სხეული ჟანგისფერი თმით აქვს დაფარული. ადამიანის მიერ მოკლული ოჩოკოჩი მეორე გასროლის შემდეგ ცოცხლდება. გავრცელებული სიუჟეტების თანახმად ოჩოკოჩი ელტვის ტყის დედოფლის ტყაში-მაფას სიყვარულს
ოჩოკოჩი დიდია და ბანჯგვლიანი, მკერდზე ორი რქა აქვს გამოშვერილი. ტყეში მიუვალ ადგილებში ცხოვრობს. ღამით თუ ტყეში ძლიერი "ვოო!!" ღრიალი გაისმა - ეს ოჩოკოჩია ნამდვილად.
ოჩოკოჩი მწყემსთან მიდის, ცეცხლზე თბება [რედაქტირება]
(მთქმელი მ.სიჭინავა 70 წლის, სოფ. ლესიჭინე, ჩხოროწყუს რაიონი)
ერთხელ ძროხებს ვმწყემსავდი. ღამით ჩემი ამხანაგები დაკარგული ძროხის საძებნელად წავიდნენ და მარტო დავრჩი კარავში. უცბად რაღაცნაირი - "ვოოს" ძახილი მომესმა. მივხვდი ოჩოკოჩი რომ იყო. შევშინდი და კუთხებში ძროხებთან დავიმალე. კარი გაიღო და ოჩოკოჩი შემოვიდა. საჭმელი შეჭამა და წავიდა. ცოტა ხნის შემდეგ ვიღაცამ დამიძახა: "ცეცხლი გინთიაო!" და ოჩოკოჩი ისევ შემოვიდა. ისიც მიუჯდა ცეცხლს, გაითბო ტანი და წავიდა.
ოჩოკოჩის ეშვები აქვს [რედაქტირება]
(მთქმელი ბ.მალანია 70 წლის, სოფ. ჩხოროწყუს )
მე არ მინახავს, მაგრამ ბევრჯერ გამიგია: ოჩოკოჩი კაცისნაირიაო, დაბღავისო, მთიან და ტყიან ადგილებში ცხოვრობსო. კაცს არ ერჩისო, მაგრამ თუ გააჯავრა, მაშინ შეებრძოლებაო. ოჩოკოჩი ახმახიაო, იტყოდნენმ ფეხშიშველა დადის და ეშვები აქვსო. მკერდზე საფეთელის მსგავსი რქები აქვს წამოზრდილიო. როცა დადის, ყვირის და მიხარხარებს. სადაც კაცი ცხოვრობს, იმ ადგილებში არ დადის. უმეტესად მონადირეები და მეჯოგეები ხვდებიან მას.
ოჩოკოჩი და მეთევზე [რედაქტირება]
(მთქმელი ა. კვარაცხელია 70 წლის, სოფ. ნაკიფუ)
ჩემს სახლში ერთხელ მუშაობდა მარტვილის რაიონიდან მოსული კაცი გრიშა ჯგერენაია. მან ასეთი ამბავი მოყვა: თურმე, გრიშას მეზობელი, ღამით, მდინარეზე დაგებულ ფაცერს დარაჯობდა. ცეცხლი ენთო და ღამეს ათევდა, ეშინოდა თევზი არავინ მომპაროსო. მდინარიდან მოესმა საშინელი ხმაური და წყლის დგაფუნი. წყლის შხეფები შორს იფანტებოდნენ, კაცმა ნახა, რომ აუარებელი თევზი დაცვენილა ფაცერზე. დაჭერილი თევზები ცეცხლის პირას დაუყრია. ცოტახანში თურმე ამ კაცთან მოსულა ოჩოკოჩი: კაცის ფორმის, დაბალი ტანის, ჩაფსკვნილი, ტანი ბალნით ჰქონდა დაფარული.
ოჩოკოჩს უთქვამს ამ კაცისათვის: - ეს თევზი ნახევარი ჩემიაო. მეც ბევრი ვიშრომეო, დანარებიდან გამოვდენე ისინი ხელებით, ფეხებითა და ჯოხითაო. ამდენი თევზიო ოდესმე თუ დაგიჭერიაო შენი ფაცერით? შენც ხომ გესმოდა ჩემი ხმაურიო. კაცმა არაფერი უპასუხა. საერთოდ ოჩოკოჩთან საუბარი არ შეიძლება. მერე ოჩოკოჩს თვითონ გაუყვია შუაზე ეს თევზი. თავისი წილიდან ცეცხლზე შეუწვია სამყოფი თევზი და შეუჭამია. მერე დარჩენილი თევზი თან წაუღია და წასულა.
www.ka.wikipedia.org.
ტყაშმაფა (მეგრ. ტყის მბრძანებელი) ქართულ მითოლოგიაში ტყის მეფე-ქალია, გარეულ ცხოველთა მბრძანებელი.
ხალხური წარმოდგენებით ტყაშმაფა ოქროსთმიანი (ზოგჯერ შავთმიანი) მშვენიერი ქალია, რომელიც ტყეში ცხოვრობს. მასზეა დამოკიდებული მონადირის იღბალი. ტყაშმაფა მონადირესთან საიდუმლო სასიყვარულო კავშირს ამყარებს; საიდუმლოს გაცემის შემთხვევაში იგი მის რჩეულს სიკვდილს მოუვლენს (ზოგჯერ ქვად აქცევს), ხოლო მის ოჯახს გააღატაკებს. ტყაშმაფას სიყვარულს ეძიებს ოჩოკოჩი, რომლის ძალადობის გამო ტყაში-მაფა კვდება (ან მონადირის ხელშეწყობით შველის თავს). ზოგი მკვლევარი ტყაშმაფას დალისთან და უსახელო “ტყის ქალის” სახელთან აკავშირებს, რომელიც საქართველოს სხვადასხვა რაიონებში გავრცელებულ გადმოცემებსა და რიტუალურ სიმღერებში გვხვდება.
პოპულარული აღწერით, ტყაშმაფას გრძელი თეთრი თმები აქვს, რომელიც შიშველ ტანს უფარავს და კოჭებამდე წვდება. როცა ტყაშმაფა იცინის რძესავით თეთრი კბილები უჩანს. ტყაშმაფა ტყეში ცხოვრობს და ღამეულ მგზავრებს თუ შეხვდება და გამოელაპარაკება. ტყაშმაფას პასუხი არ უნდა გასცე ხელებით უნდა ელაპარაკო, თორემ ჭკუაზე შეგშლის.
www.ka.wikipedia.org
წყარიშდიდა (მთქმელი ნ. სიგუა, ) წყარიშდიდა (წყარიშმაფა) ცხოვრობს ღელეში, ჭონჭყო ადგილებში, ტეხურში ის არ ცხოვრობს. ნახევარი (ქვევითა ნაწილი) თევზის ფორმისაა, ნახევარი (ზედა ნაწილი) ქალისა. წყარიშმაფამ თუ წინ გაგიარა და შენ მისი ნაკვალევი გადაკვეთე. უსათუოდ უჟმური შეგეყრება. ტყაშმაფა ქალია და ტყეში ცხოვრობს. წყარიშმაფა წყალში ცხოვრობს და უფრო თევზსა და ბაყაყს ჰგავს. ადამიანს ავადმყოფობას შეყრის ხოლმე
წყარიშმაფას მოჭრილი თმა (მთქმელი ჟ. ბოკუჩავა, სოფ. ლესიჭინე) ერთ ბიჭს უნახავს წყარიშმაფა. წყარიშმაფას სახელი დაუძახია - ხუტუ, ხუტუო! ამ ბიჭს მათრახი მოუქნევია წყარიშმაფასთვის . მას კივილი დაუწყია და ამ ბიჭის ოჯახი დაუწყევლია: "სახლში არც ერთი ცოცხალი არ დაგხვედროდესო." მართლაც ყველა ამოწყვეტილა. წყარიშმაფა ერთ ღამეს განუწყვეტლივ კიოდა თურმე. ამ ბიჭს გაუგონია კივილი და მისულა. წყარიშმაფას უთქვამს: "სავარცხელი მომაძებნინეო." ამ ბიჭს უთქვამს: შენ რატომ დაწყევლე ჩემებიო და მაკრატლით თმა მოუჭრია და ცეცხლში დაუწვავს. წყარიშმაფას ძალა დაუკარგავს და ჩვეულებრივ ქალად ქცეულა.
წყლის დედა კივილით გაურბის დადევნებულ მგლებს (მთქმელი გ. ქობალია, გალის რაიონი) იტყოდნენ: წყალში ცხოვრობს (ზის) წყლის დედაო. იგი წინათ უნახავთ საკუთარი თვალით ერთ ღამეს, ქურდი კაცი მიდიოდა გზაზე და ნაქურდალ საქონელს მოდენიდა. გზა წყლის პირს მიჰყვებოდა. უცბად საშინელი კივილი შემოესმა. იფიქრა, ალბათ ქალიშვილი მოიტაცა ვიღაცამ და ის ქალია, რომ კივისო (მიჰკივისო). შეშინდა ქურდი და ტყის სიღრმეში შევიდა. ისევ გაისმა კივილი. ახლა უფრო ახლოს ისმოდა კივილის ხმა. დაინტერესდა ეს კაცი. ნახა, რომ წყალს მოაპობს წყლის დედოფალი (წყარიშმაფა), აქეთ-იქით ნაპირზე მგლები მისდევენ.ახლოს რომ მივიდა, ნახა, რომ ქალს არაფერი აცვია, ძალიან თეთრი ტანი და გრძელი თეთრი თმა აქვს. ამ თმით მთელი ტანი აქვს დაფარული. მდინარის ნაპირთან ყოფილა ღრმა დინება, ჩასაყვინთი მორევი. აქ რომ მისულა ეს ქალი, უცბათ გამქრალა, დაკარგულა. ალბათ, მგლებს გაექცა, თავის სამყოფში მიიტანა თავი.
www.ka.wikipedia.org
,,რაც არ უნდა მირტყა ურო...” ანუ ,,უროშემოკრულის” დაკარგული სიუჟეტი
(ქართული სკარბეზული გამონათქვამიდან ბერძნულ მითამდე)
მჭედლებისაგან გამოჭედილი მაგიური ჯაჭვით მიჯაჭვული ამირანის რისხვა უსაზღვროა, სწორედ ამიტომ ეშინიათ მჭედლებს გმირის აშვების. ამირანის ყოველწლიურ მოლოდინსა და მჭედლებისადმი მუქარაში ადვილად იკითხება იმედიანი ქვეტექსტი, რომ მიუხედავად მჭედლების მაგიური ქმედებებისა, მიუხედავად გრდემლზე უროს პერმანენტული დარტყმისა, ანუ ,,რაც არ უნდა ურტყან ურო . . ." ამირანი მაინც აიშვებს, ,,მოვა დრო და თავს აიშვებს იმ ჯაჭვს გაწყვეტს გმირთა-გმირი"(ა.წერეთელი, ,,თორნიკე ერისთავი"). . .
როგორც ფოლკლორული კვლევები ცხადყოფენ, უროს გრდემლზე დაკვრის რიტუალი სრულიად დამოუკიდებელი მითოლოგემაა და იგი ამირანის ეპოსს მხოლოდ სიუჟეტური განვითარების გარკვეულ საფეხურზე დაუკავშირდა. ამდენად, გრდემლზე უროს დაკვრის რიტუალი და საკუთრივ ურო, როგორც მჭედელთა პროფესიულ-პრაქტიკული და მაგიური ატრიბუტის სემანტიკა მხოლოდ ამირანის მითით არ შემოიფარგლება, იგი მრავალ ნაცნობ თუ უცნობ კულტუროლოგიურ შრეს მოიცავს.
რაოდენ მოულოდნელიც არ უნდა იყოს, ერთ-ერთი ამგვარი კულტუროლოგიური დანაშრევი შემოინახა საკმაოდ უხამსმა ქართულმა ფოლკლორულმა სკარბეზულმა ,,ფრთიანმა გამონათქვამმა"(როგორც ძველი ბერძნები და რომაელები უწოდებდნენ ფიგურალურ-იდეომურ გამონათქვამებს):
,,რაც არ უნდა მირტყა ურო,
მაინც უნდა ვიტყნაურო..."
პირველ კითხვათა წყება რაც ,,სკარბეზული ელდის" გადავლის შემდეგ გონებაში ბუნებრივად ჩნდება ლოგიკური და ,,ლიტერატურული ეჭვებით" სავსე: რა კავშირშია სამჭედლო იარაღი ურო სექსუალურ აქტთან? რატომ ურო და არა ნაკლებად მძიმე და მეტად შესაფერისი იარაღი? მხოლოდ პოეტური რითმა, ანუ გარითმვა(ურო/ვიტყნაურო) განსაზღვრავს ამ ,,ფრთიან გამონათქვამში" სამჭედლო იარაღის გაჩენას, თუ გაცილებით ღრმა ფესვები გააჩნია, რომელიც ისევ ფოლკლორულ წიაღშია საძიებელი.
სექსუალური მოტივებით თემატიზირებული ,,უროშემოკრულის" სიუჟეტი ქართულ ფოლკლორში დაკარგული ჩანს, თუმცა მისი მიახლოებითი წარმოდგენა-რეკონსტრუქცია შესაძლებელია მჭედლობის ღმერთ - ჰეფესტოსთან დაკავშირებული ბერძნული მითის ანალოგიით. კოლხურ-ბერძნული უძველესი კულტურული(ეკონომიკურ-პოლიტიკურიც) პარალელები რომ მრავლად არსებობს, ეს ისედაც ცნობილია და ამაზე აქ შევჩერდებით, მხოლოდ იმას შეგახსენებთ, რომ ამირანის ბერძნული ორეული - პრომეთე სწორედ ჰეფესტოს მიერ გამოჭედილი მაგიური ჯაჭვითაა მიბმული კავკასიის ქედზე. წარმოვიდგინოთ ჰეფესტოს ღვთაებრივი სამჭედლო, ისეთი როგორადაც მას ბერძნული მითი აღწერს, ოქროს, ვერცხლისა და ბრინჯაოს ბრწყინვალებით. სამჭედლოს კუთხეში - ქურა, საიდანაც ცეცხლის ალი ამოდის, მის გვერდით კი საკვირველი საბერვლები, რომლებიც მოძრაობენ ჰეფესტოს ბრძანებით. სამჭედლოს შუაში უზარმაზარი გრდემლი, რომელსაც ჰეფესტო თავისი ძლიერი ხელებით უროს დაჰკრავს ხოლმე.... სხვა მრავალ ღვთაებრივ ხელოვნების ქმნილებასთან ერთად, სწორედ ამ სამჭედლოში გამოიჭედა ის ჯაჭვი, რომლითაც ზევსმა პრომეთე კავკასიონის ქედზე მიაჯაჭვა. ამიტომ, ამირანის მუქარა - ,,რაც არ უნდა ურტყათ/მირტყათ ურო... მაინც ავიშვებ და მჭედლებს სულ ერთიანად ამოგხოცავთ..." ჰეფესტოზეც ვრცელდება.
ამდენად, ,,უროშემოკრულის" დაკარგული სიუჟეტის ძიების ერთ-ერთ ხაზს ბერძნულ მითებთან მივყავართ, თუმცა არა იმდენად ამირან-პრომეთეს ამბავთან, რამდენადაც - ჰეფესტოს, აფროდიტესა და არესის სასიყვარულო სამკუთხედთან. ,,უროშემოკრულის" დაკარგული სიუჟეტის ძიების ეს ხაზი ამირან-პრომეთეს მითისაგან განსხვავებით მთლიანად სექსუალური მოტივებითაა თემატიზირებული, სადაც მახვილი იუმორით და ირონიით დაუფარავად იკითხება ოლიმპოელი ღმერთების ვნებათა დიდი ეპოპეა.
ერთხელ ბერძნულ ქალღვთაებათა შორის უმშვენიერესმა აფროდიტემ თავის მეუღლეს - მახინჯ, ორივე ფეხით კოჭლ, მაგრამ მჭედლობისა და ხელოვნების დიად ღმერთს ჰეფესტოს ომის ღმერთთან - არესთან უღალატა. სექსუალური ვნებააშლილობითა და აღვირახსნილობით ,,სახელგანთქმულ" ოლიმპოს ღმერთებს, ზევსის თამადობით, წესით არ უნდა გაჰკვირვებოდათ აფროდიტესა და არესის სასიყვარულო კავშირი. არც გაჰკვირვებიათ, მაგრამ ეს ამბავი, განსაკუთრებულ გარემოებათა გამო, მაინც ღმერთთა კრებულის გარჩევის საგანი გახდა.
მას შემდეგ რაც ჰეფესტომ მშვენიერი მეუღლის ღალატის შესახებ შეიტყო, გადაწყვიტა საყვარლები ,,ფაქტზე დაეჭირა", რისთვისაც მან ბრინჯაოსაგან მაგიური ,,უხილავი მახე" გამოჭედა. თვალს არ ძალუძდა მისი ხილვა, ღვთაებრივ ძალას - მისი გაწყვეტა. ჰეფესტომ აფროტიტეს სარეცელს ობობას ქსელივით თხელი ბადე გარსშემოავლო და ჭერს მიამაგრა. შემდეგ ყველას თავი მოაჩვენა, თითქოს ლემნოსზე აპირებდა წასვლას. როდესაც დადარაჯებული არესი დარწმუნდა, რომ ჰეფესტომ ზეცა დატოვა, აფროდიტეს სარეცელს მიაშურა. აფროდიტემ ტანთ განიძარცვა და მასთან ერთად სარეცელზე მოიკალათა. როცა აფროდიტე და არესი სიყვარულისა და ვნების მორევში ჩაინთქნენ, ჰეფესტოს მზაკვრულმა ქმნილებამ - უხილავმა ბადემ, ისინი ისე მოიმწყვდია, რომ განძრევის საშუალებაც არ მისცა. ჰეფესტო თავს წაადგა საყვარლებს და განიზრახა საქვეყნოდ გაეცხადებინა აფროდიტესა და არესის მრუშობის ამბავი და თუ როგორი შეურაცხყოფილი იყო. ამ ამბის გაგებისთანავე, იმ წამს, ჰეფესტოს სასახლეში გაჩნდნენ სამყაროს მამრი მბრძანებლები(ქალღმერთებმა მისვლა იუკადრისეს!) - მათ ცნობისწადილი ჰკლავდათ, სურდათ საკუთარი თვალით ეხილათ აფროდიტეს მომაჯადოებელი შიშველი სხეული. პოსეიდონს და ჰერმესს შიშველი აფროდიტეს ხილვამ დიდი ვნება აღუძრა და გამოექომაგნენ კიდეც. ჰეფესტო კი ამაოდ ელოდა ღმერთების თანაგრძნობას, მან თავისი ქმედებით, თანაგრძნობის ნაცვლად დიდი ხალისი გამოიწვია. ოლიმპოს დიადმა ღმერთებმა როცა იხილეს ურცხვად მწოლი დატყვევებულნი, ჰეფესტოს მრისხანების მიუხედავად, დიდი ხარხარი მორთეს.
ადვილი წარმოსადგენია მჭედლობის ღმერთის - ჰეფესტოს მრისხანე და შეურაცხყოფილი სახე, მისი მუქარა, ფურთხი და გინება. ალბათ თავს ვერ შეიკავებდა რქადადგმული განრისხებული კოჭლი ქმარი და ერთიორს(თუ მეტს არა) შემოჰკრავდა კიდეც ხელს ან თავის რომელიმე სამჭედლო იარაღს(მაგალითისათვის უროს) მოღალატე ცოლს და მის ძლევამოსილ კუროს. რა თქმა უნდა, მიუხედავად დანაშაულისა, არც ,,ძლევამოსილი კურო" აიტანდა უსიტყვოდ ამ დამამცირებელ მდგომარეობას, ის უბრალო, ,,მცირე ღვთაება" კი არა, ომის დიდი ღმერთი იყო! და ესეც რომ არა, ბოლოს და ბოლოს რომელ ოლომპოელ ღმერთს არ ჰქონია ,,უკანონო" სასიყვარულო თავგადასავალი! არესის თავის მართლებასა თუ შეპასუხებაზე მითი არაფერს გვეუბნება, თუმცა ალბათ, მისი გულისფიქრი შიშველი აფროდიტეს მშვენიერი სხეულის ხილვით ვნებააღძრულმა ჰერმესმა გაახმოვანა, იქვე მყოფი აპოლონის ირონიულ გადაჩურჩულებას - ,,მრავალი ამბის მცოდნე ჰერმესო, ნუთუ არ ისურვებდი აფროდიტესთან ერთად ასეთ ბადეში წოლას" - მსწრაფლ რომ უპასუხა - ,,სამგზის უფრო მაგარი საბლითაც რომ გავეთოკე ვინმეს, ღმერთებიცა და ქალღმერთებიც რომ მოსულიყვნენ ჩემს საჭვრეტად, არაფრად მივიჩნევდი, თუკი ოქროვან აფროდიტეს მოვეხვეოდი". ბერძნულ მითში ჰერმესის მიერ დელიკატურად გამოხატული ურყევი და მსხვერპლგამღებლური ,,სექსუალური პოზიციიდან" უდაოდ გამოსჭვივის იმგვარი ქვეტექსტი, რაც ქართული ფოლკლორის დაკარგული ,,უროშემოკრულის სიუჟეტიდან" სკარბეზული გამონათქვამის სახით შემორჩა: ,,რაც არ უნდა მირტყა ურო, მაინც უნდა ვიტყნაურო....".
რა თქმა უნდა, ბერძნული მითის ქვეტექსტისა და ქართული სკარბეზული გამონათქვამის დამთხვევა, სრულებითაც არ მიუთითებს ჰეფესტოს ბერძნული მითისა და ქართული ,,უროშემოკრულის სიუჟეტის" იდენტობაზე - ბერძნული მითის მიგრაციაზე ქართულ ფოლკლორულ სივრცეში(თუმც არც ამის გამორიცხვა შეიძლება). ჩვენ ამ შემთხვევაში, უფრო ,,თვითჩასახვის თეორიისაკენ" ვიხრებით, ანუ ვფიქრობთ, რომ ქართული სკარბეზული გამონათქვამის სახით, საქმე უნდა გვქონდეს, რომელიღაც დაკარგულ ადგილობრივ ქართულ ,,საღვთო პროსტიტუციის" მითთან, მჭედლობისა და სხვა ღვთაებების მონაწილეობით. ,,საღვთო როსკიპებით"(ეს ტერმინი პროფესორ მიხეილ ჩიქოვანს ეკუთვნის) ხომ სავსეა ქართული მითოლოგია. მრავალმა ხალხურმა ბალადამ შემოგვინახა ნადირობის ქალღმერთ დალის ინტიმური ურთიერთობების შესახებ მოკვდავ მონადირეებთან - ბეთქილთან, ივანე ქვაციხისელთან, ჩორლასთან, მეფისასთან, იაგორასთან, თეთრ მანგურთან და სხვებთან; ასევე ცნობილია ტყაშმაფას სასიყვარულო კავშირები მონადირე მახუტელასთან, ფილო გულუასთან, რაჟდენთან და სხვებთან ბეღლის თავზე... უჩვეულო სასიყვარულო თავგადასავლებითაა ცნობილი ღვთიშვილთა დობილი სამძივარიც, რომელიც ფშავ-ხევსურთა სარეცელში რომელიმე მოკვდავი მეზობელი ქალის სახედ გარდასახული წვებოდა და როცა ვნებით თავდავიწყებული ფშავ-ხევსური მას სრულად უნდა დაუფლებოდა, სწორედ იმ წუთისთვის უკვალოდ უჩინარდებოდა.
არცერთ ამ ზემოთთჩამოთვლილ და არც სხვა ქართულ მითებში არ გვხვდება სკარბეზული გამონათქვამები, რადგან ჩვეულებრივ, მითს არ ახასიათებს სხვა ფოლკლორული ჟანრებისთვის(მაგ. კაფიობა, შაირობა, სოციალური პოეზია და სხვა) ნიშანდობლივი ბილწსიტყვაობა. ,,უროსშემოკრულის" რომანტიული სიუჟეტი, თუკი იგი მართლა არსებობდა, ფრაზეოლოგიურად ისეთივე მოზომილი იქნებოდა, როგორც ბერძნული მითი. ამიტომ, ქართული სკარბეზული გამონათქვამი - ,,რაც არ უნდა მირტყა ურო, მაინც უნდა ვიტყნაურო..." - რომელიღაც დაკარგული ,,უროშემოკრულის" მითოლოგიური სიუჟეტის ერთ-ერთი ეფექტური პასაჟის გასკარბეზების ნიმუში შეიძლება იყოს, როგორც შედეგი მაგიურ-რიტუალური მითოლოგიური ტექსტის ფოლკლორული პროფანაციისა.
www.azrebi.ge
